“Үхэн үхтлээ үнэнч байсныг  үр хүүхдүүд минь нотлоорой” гэх үнэнийг шаардсан үгс Хэлмэгдэгсдийн музейн хананд 11 жил өлгөөтэй байна. Тэр үгс 1922 оноос эхэлсэн улс төрийн их хэлмэгдүүлэлтэд өртсөн гэмгүй олны ирээдүйдээ илгээсэн захиас юм. Бид тэр захиасыг хэр биелүүлсэн билээ. Жил бүрийн есдүгээр сарын 10-нд бүх нийтээрээ тэднийг дурсаж, “хар өдрийг хэзээ ч бүү мартаарай” хэмээх хатуу үгтэй хамт хэлмэгдэгсдийн хөшөөнд цэцэг өргөн өнгөрүүлсээр багагүй хугацааг үджээ.

Ная гаруй жилийн өмнөх энэ л хар өдрөөс болж олон айлын хоймор эзгүйрч, олон эхийн сэтгэл шаналж, олон үрс бэтгэрэн үлдсэн. Нэг л өдөр гэрийнхээ гаднаас, хониныхоо бэлчээрээс хэлс хэрэгт гүтгэгдэн, “туугдаж” одсон хэлмэгдэгсдийг хэчнээн олон хүн үүдээ сөхөөд ороод  ирнэ хэмээн, чимээ чагнан хүлээсэн бол... Тэдний зарим нь горьдлого тавьсаар хорвоог орхисон бол зарим нь үнэнийг хайсаар өдийг хүрчээ. Өнөөдөр тийм л хүмүүс хэлмэгдэгсдийн хөшөөг зорих болно. Түүний хажуугаар ард түмнээсээ уучлал эрж төрийн өндөрлөгүүд толгой бөхийлгөн, хүндэтгэл үзүүлнэ. Харин маргаашнаас бүх зүйл энгийн л хэмнэлээрээ өрнөх болно.

Бид хэчнээн жил ийм байдлаар энэ өдрийг үдэж байна. Ер нь Монголд байх 36 албан ёсны тэмдэглэлт өдрөөс “хар” хэмээх тодотголтой цорын ганц энэ өдрийг цэцэг өргөөд л мартах учиргүй.

 “Хар” түүхийг эргэн сөхвөл

1922 онд Бодоо, 1923 онд Данзанг хилс хэрэгт тулган цаазаар авснаас хойш улс төрийн хэлмэгдүүлэлт эрчээ авсан гэхэд болно. Улс төрийн их хэлмэгдүүлэлтийг гурван үе шатанд хуваан үздэг. I үе шат 1922-1940, II үе шат 1940-1955, III үе шат 1956-1990 онд өрнөж, хэлмэгдүүлэлтийн их шуурга Монголын нийгмийг бүрхжээ. Хар дарсан зүүд шиг энэ онуудад манай улс 37 мянган иргэнээ хэлмэгдүүлсэн бөгөөд тэдгээрийн 27720 хүнийг нь буудан хороосон байна.

Энэ хэрэгт Монголын насанд хүрсэн эрэгтэйчүүдийн 10.9, нийт ард түмний таван хувь нь өртсөн гэх албан тоо бий. Түүний зэрэгцээ эрдэм мэдлэгтэй 17 мянган лам хэлмэгдсэний 14 мянга нь цаазлагдсан байна. Тэдний гараар бүтсэн олон сүм хийд, ховор ном судрууд, бурхад зэрэг тоолж баршгүй үнэт зүйлс үгүй болжээ.

Ийнхүү ард олны болон сүм хийд жасын хөрөнгийг хүчээр нийгэмчилсэн нь нийгэмд дургүйцэл төрүүлж, 1932 онд зэвсэгт бослого гаргахад хүргэсэн юм. Энэ цаг үед аав нь хүүгээ, хүү нь аавыгаа, ах нь дүүгээ, дүү нь ахыгаа, хөрш нь хөршөө тагнаж, матаж, өөрөө өөрийгөө илчлэгч, дотоодыг хамгаалахын мэдээлэгч нар олноор бий болжээ. 

1937 оны намар Зөвлөлтийн дотоод яамны дэд сайд, батлан хамгаалахын дэд сайд нар Монголд ирэхдээ хувьсгалын эсэргүү, Японы тагнуул гэх хүмүүсийн нэрсийн жагсаалтыг авчирснаар есдүгээр сарын 10-ны шөнө их баривчилгаа эхэлсэн юм. Тус хэргийг гардан зохион байгуулагч Дотоодыг хамгаалахын Онцгой бүрэн эрхт комисс 1939 оны дөрөвдүгээр сарын 22-ныг хүртэл ажиллахдаа 50 удаа хуралдаж, 25437 хүний хэргийг шүүж 20099 хүнд нь цаазаар авах ял оногдуулав. 1939 онд 78 хүнийг, 1940 онд 42 хүнийг, 1941 онд 86 хүнийг шийтгэсний олонхийнх нь хувь заяа ЗХУ-д шийдэгджээ.

1960-аад оноос хэлмэгдүүлэлтийн гуравдугаар үе шат эхлэж шинэ үеийн сэхээтэн боловсон хүчнийг “сэхээтний төөрөгдөл” нэрээр хэлмэгдүүлэн нутаг заах зэргээр яллаж байсан байна.

Цагаадах үндэслэлгүй 600-гаад иргэн бий

УИХ-аас 1998 оны нэгдүгээр сард “Улс төрийн хилс хэрэгт хэлмэгдэгчдийг цагаатгах, тэдэнд нөхөх олговор олгох тухай” хуулийг батлан хэрэгжүүлсэн билээ.

1939 оны дөрөвдүгээр сарын сүүлчээс өнөөг хүртэл 31 мянган иргэн цагаатгагдаж, нэр төр нь сэргээгдээд байна. Эдгээрээс гадна 600-гаад иргэнд холбогдох хэрэг цагаадах боломжгүй гэдгийг Цагаатгах ажлыг удирдан зохион байгуулах улсын комиссоос мэдээлсэн юм.

Харин 1998 оноос хойш 18034 хүн 16 тэрбум төгрөгийн нөхөн олговор авсан бол 1990 оноос хойш 526 хүн орон сууцны түлхүүр гарджээ. Гэсэн хэдий ч өдийг хүртэл хэлмэгдсэн иргэд, тэдний үр хүүхэд, ач зээ нарын зүгээс нийгмийн халамжийн зарим арга хэмжээнүүдийг, тухайлбал, амьдрал ахуйгаа өөд татахад хүрэлцэхүйц хэмжээний мөнгөн олговор дахин нэмж олгож өгөхийг төр засаг, цагаатгалын улсын комиссоос хүсдэг аж.

Энэ мэтээр хэлмэгдүүлэлтийн он жилүүдийн сэтгэлийн шаналал, улс орны гарз хохирлын талаар яриад байвал урт үргэлжилнэ. Хэлмэгдүүлэлтийн түүхийн үе шатыг хэдийгээр гурван шатлалтайгаар авч үздэг ч 1990-ээд оноос хойш өнөөг хүртэл үргэлжилсээр байна гэж олон нийт шүүмжилдэг. Магадгүй 1990 оноос хойш насан эцэслэсэн Ч.Пүрэвдорж, С.Зориг, О.Дашбалбар, Ш.Отгонбилэг, Л.Энэбиш, О.Энхсайхан зэрэг төрийн дээд албан тушаалтнуудын учир битүүлэг үхэл мартагдах учиргүй их хэлмэгдүүлэлтийн үргэлжлэл ч байж болох гэсэн таамаг байдаг. 

Нийгмийг сэрдхийлгэсэн долоодугаар сарын 1-ний үймээнд хэчнээн гэмгүй олон баригдаж, хоригдож байсныг мартсан хүн үгүй байх. 

Ингээд бодохоор нэгэн цагт ил байсан хэлмэгдүүлэлт чимээгүйхэн биднийг даган "хөгжиж" байх шиг. Гэтэл түүнийг мэдсэн атлаа өнөөдөр цэцэг өргөн бөхийж, маргааш нь хундага тулган баярласаар байх уу.

Хэдийгээр “Үхсэн хүн үг хэлэхгүй” хэмээх гашуун үнэн байх ч үнэнийг хайх их үйлсээ зогсоомооргүй...