-Монгол Улсын хүн амын 10 хувийг ахмадууд эзэлдэг. Ахмадууд социалист системийг бүтээн байгуулалцаж, та нарыг өдий зэрэгтэй амьдрахад хүч хөдөлмөр, залуу нас гээд бүх зүйлээ зориулсан хүмүүс. 1990 оноос хойш ахмадууд юм болгон санаснаар байдаггүй нийгэмд амьдарч эхэлсэн. Энэ хугацаанд ахмадуудын амь амьдрал, хийж бүтээсэн бүтээлүүд, эрүүл мэндээ хамгаалуулах, төрд хөдөлмөрөө үнэлүүлэх, сурч боловсрох, хөдөлмөрлөх зэрэг маш олон асуудал гээгдэж хаягдсан гэж болно. Миний хувьд ахмад хүн бол биш. Хуулиар заасан ахмад настан арай болоогүй байна. Гэсэн ч 40 гаруй насандаа буюу одоогоос 10 гаруй жилийн өмнө ахмадуудтай хувь заяагаа холбосон хүн. Тэр цагаас хойш би ахмадуудын өмнө тулгамдсан асуудлыг нийгэмд дэвшүүлэн тавьж, зорилгынхоо дийлэнх хувийг хэрэгжүүлж чадсан. Тухайн үед “Монголын ахмадын чөлөөт холбоо” “гудамжны” гэгдэх нэртэй байсан бол өнөөдөр төр засгийн хэмжээнд хүлээн зөвшөөрөгдсөн, Монголын нийт ахмадуудын төлөө нэгдэж ажилладаг төв байгууллага болсон. Одоо бид нэг ч настан үлдээхгүйгээр бүгдэд нь хүрч ажиллах зорилго тавиад байна. “Монголын ахмадын чөлөөт холбоо” 2013 оны хоёрдугаар сард Засгийн газартай гэрээ хийсэн. Мөн оны гуравдугаар сард Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын яамтай гэрээ хийсэн. Тавдугаар сарын 22-нд өмнөх ажиллаж байсан ахмадын холбоотой гэрээ хийсэн байгаа. Энэ гэрээнүүдэд үндэслээд орон нутгаас ажлаа эхэлсэн. Орон нутгаас ажлаа эхэлсэн нь их учиртай. Хөдөө орон нутгийн ахмадууд маань мэдээллээс хол байна. Амьдарч буй орон нутагт нь цөөн хүн бүлэглэлийн шугамаар худлаа ярьдаг, улстөрждөг, мэдээлэл гуйвуулдаг юм байна. Тиймээс бид хөдөөгийн ахмадуудыг үнэн зөв мэдээллээр хангах зорилго тавин ажлаа эхлүүлсэн юм.  

 

-Одоогоор 15 аймагт, тэдгээрийн бүх суманд ажилласан байна. Орон нутагт хүрч ажилласны үр дүнд ахмадууд маань мэдээллийг маш сайн олж авч чадаж байгаа гэж би хэлнэ. Мөн МАЧХ-оос ахмадуудад зориулсан 11 төрлийн лекц бэлдсэн байгаа. Ахмад настны нийгмийн хамгаалалд зориулагдсан хууль бий. Тэр хуулийн юу нь болж байгаа, юу нь болохгүй байгааг судлаад дүгнэлт гарган хуулиа сурталчилж байна. Зааланд 500 гаруй хүн цугларахад 17-18 хүн л хуулиа мэдэж байна. Ахмадууд өөртөө зориулсан хуулиа мэдэхгүй байна гэдэг бол харамсалтай. Тэтгэвэр бол ахмадуудын амьжиргааны баталгаа. Иймд тэтгэврийн асуудлаар лекц уншиж байгаа. Ахмадуудын дотор тэтгэврээ ялгаж мэддэггүй, ямар төрлийн тэтгэвэрт хамрагдаж байгаагаа ч ойлгодоггүй хүмүүс байдаг. Мөн тэтгэврийн зээлийн хүү өндөр байгаа гээд тэтгэвэр тойрсон асуудал их л дээ. Ахмадууд тэтгэврээ бусдын амьдралд зориулж байна. Судалгаа хийж үзсэн. Хамгийн доод тал нь зургаан сар, дээд тал нь гурван жилээр тэтгэврээ зээлж авсан байна. Зээлээр авсан тэтгэврээ оюутан хүүхдүүдийнхээ сургалтын төлбөр, дотуур байрны хөлсөнд, бас ажилгүй хүүхдүүдийнхээ амьдралыг нь залгуулдаг юм байна. Мөн шинээр гэр бүл болж байгаа хүүхдүүддээ гэр орныг нь бэлдэж өгч, өвчтэй, зовлонтой байгаа хамаатан садангийнхаа улсуудад зарцуулж байна. Өөрт оногдсон жаахан тэтгэврээ өндөр хүүтэй урт хугацаатайгаар банкнаас зээлж, бусдад зориулж байгаа нь ахмадуудыг эдийн засгийн хувьд дорой буурай амьдарч буйг нь илэрхийлж байна.

 

-Монгол Улсад тэтгэвэр олгодог бүх банкны төлөөлөлтэй гуравдугаар сарын 20-нд уулзаж, ярилцсан. Банкны байгууллага гэдэг харилцааны хамгийн ойрхон байгууллага байх ёстой. Манай ахмадууд банкнаас авдаг зээлийнхээ бичилтийг ойлгодоггүй, банк биднийг дээрэмдээд хүүн дээр нэмж хүү авдаг гэсэн ойлголттой байна. Тиймээс банкуудад хандаж, ахмадуудад аль болохоор ойлгомжтой байлгахыг хүссэн. Бүгд энэ хүсэлтийг хүлээж авсан.

 

-Ахмадыг сонсдог утастай болсон гэсэн. Настнууд үүнд их ам сайтай байгаа дуулдсан?     

-Монгол Улс хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлдэг орон болсон. Гэтэл Хүний эрхийн Үндэсний комисст ахмад настны эрхийг хамгаалах ажлыг хариуцсан хүнгүй байсан. Тиймээс бид тус байгууллагад хандаж, ахмад настныг хариуцсан орон тооны бус зөвлөхтэй боллоо. Ахмадуудад зориулж тэднийг нээлттэй сонсох утсыг өдөр бүр ажиллуулж байна. Энэ утсанд ахмадууд маш их ханддаг. Одоогийн байдлаар 8000 гаруй хүн хандаад байгаа. Мөн орон нутагт 70 гаруй мянган ахмадтай уулзалт хийсэн. Ахмадууд бол хүний эрх, эрх чөлөөг хамгийн их хүртэх ёстой хүмүүс. Тиймээс ахмадуудаа сонсдог төртэй байя, ард түмнээ үлгэрлэн дагуулдаг ахмад үетэй байя, аав, ээжийгээ хайрладаг үр хүүхэдтэй байя гэсэн уриан дор холбоо маань ажиллаж байна. Хүн хэзээ ч тэтгэвэрт гардаггүй. Яагаад гэвэл хүн мөнхийн хөдөлмөрч байж байгаад энэ хорвоог орхидог жамтай. Дээрээс нь манай ард түмэн их цөөхөн. Тийм байж 55-60 хүрсэн хүнийг тэтгэвэрт гарчихдаг. Үүнээс өмнөх насныхан ч тэтгэвэрт гарах тохиолдол бий. Урлагийн ажилтан, цэргийнхэн, олон хүүхэдтэй, залуугаараа тэтгэвэрт гарч байгаа хүмүүс байдаг. Энэ нь хүнд цаашид амьдрах бүх зүйл нь зогсчиж байгаа юм шиг, зөвхөн тэр тэтгэврээр амьдралаа залгуулах ёстой юм шиг эвгүй сэтгэгдэл төрүүлдэг. Үүнийг ч бас засч залруулмаар байна. Хүмүүсийг ахмад гэж өөрийгөө бодохгүйгээр бүтээлч байлгах боломжийг бүрдүүлэхийг хүсч байгаа.  

 

-Монголын ахмадын холбооноос яг ямар мэдэгдэл хийснийг би мэдээгүй байна. Монголын ахмадын холбоо гэдэг байгууллага 1988 оны гуравдугаар сарын 21-ний өдөр МАХН-ын төв хорооны Улс төрийн товчооны 58-р тогтоолоор байгуулагдсан байдаг. Анх бий болохдоо Улс төрийн ахмад зүтгэлтний хороо гэж нэрлэгдэж байсан. Өөрөөр хэлбэл, тухайн үеийн МАХН-ын үзэл баримтлал, суртлын байгууллагаар үүссэн юм байна лээ. Дараа нь Монголын ахмадын гүйцэтгэх хороо гэдэг нэртэй болсон. Үүнээсээ Монголын ахмадын холбоо гэсэн нэртэй болсон байдаг. Үндсэн хууль батлагдсанаар хүүхдүүд, эмэгтэйчүүд, залуус сайн дураараа эвлэлдэн нэгддэг, нийтийн эрх ашгийн төлөө байгууллагыг олон нийтийн байгууллага гэж хэлдэг болсон. Түүнээс нэг намын үзэл суртлаар байгуулсан байгууллагыг эвлэлдэн нэгдсэн байгууллага гэж хэлэхгүй. Энэ утгаараа манай ахмадын холбоо 20 гаруй жил улсаас төсөв аваад, өмч хөрөнгийг нь эзэмшээд ажиллаж байсан нь үнэн. Гэхдээ энэ байгууллага маш муу ажилласан гэдгийг би шударгаар хэлье. Жишээ нь,  энэ байгууллага 2000-2013 оны гуравдугаар сарын 1 хүртэл улсаас төсөв авсан. Би 1995 оноос хойш төсөв авсныг нь мэдэж байгаа. Гэхдээ 1995-2000 оны төсвийг олж чадаагүй байна. Харин яг саяын хэлдэг 2000-2013 оны гуравдугаар сар хүртэл энэ байгууллага 788 сая 808 мянга 200 төгрөгийн төсвийг нийт ард түмний татвараас авсан байдаг. Ийм их мөнгө авсан атлаа ахмадуудыг маш их ядууруулсан, гомдоосон. Орон нутаг болгонд ахмадууд уйлж байна. Ахмадуудаар их бизнес хийдэг болсон. Тэд нараас өөрсдөөс нь мөнгө авч өөрсдийг нь шагнадаг, цайллага хийдэг. Эсвэл мөнгө хурааж цайллага явуулах гэх мэт дандаа ахмадуудаар бизнес хийх ажлыг Монголын ахмадын холбоо хийсэн. Энэ байгууллага төрийн эрхэнд байсан уу гэвэл байсан. Гэтэл 2009 онд бид ямар ч төсөвгүй ажиллаж байхад энэ байгууллага асар их төсөвтэй байдаг байлаа. Ахмадуудын тавьж байгаа эрх ашгийг мөнхийн эсэргүүцдэг байсан. Энэ бол бодитой, архив, фактаараа байж байна. Тэр битгий хэл улс төрждөг. МАЧХ-ноос Монголын ахмадын холбоонд хандаж, сар шинийн баяраар хамтраад ахмадууддаа баярын мэндчилгээ дэвшүүлж байя гэж хүсэхэд үгүй л гэсэн. 2008 оны хоёрдугаар сарын 11-ний өдөр бид Монголын ахмадын холбоотой хамтарч ажиллая. Миний хувьд ахмад болоогүй ч ямар, ямар зүйл хийх нь зүйтэй гэсэн үзэл баримтлалыг хэлж өгье, санаа оноогоо хэлье. Та нар даргалаад яв гэсэн хүсэлт тавьсан. Бас л боломжгүй гэж хэлсэн. Тэгэхээр би Монголын ахмадын холбоо ахмадуудын төлөө юм хийх боломж, эрх хэмжээ, эдийн засаг байсан уу гэвэл байсан гэж хэлнэ. Харамсалтай нь тэд хайран 20 жилийг нэг намын үзэл сурталд автсан байгууллага байсаар өнөөдрийг хүрсэн. Энд би МАЧХ Засгийн газарт хүлээн зөвшөөрөгдөөд ажиллаж байгааг дахин хэлье. Засаг төр нийт ард түмнийг аз жаргалын төлөө хөтөлдөг. Тэгэхээр бид Засгийн газрын нэрийн өмнөөс ахмадуудын сайн сайхны төлөө ажиллаж байна. Гэхдээ төртэй нийлж өмнөх байгууллагууд шиг ахмадуудыг дээрэмдэхгүй, золиосонд гаргахгүй.  

 

 

-Ер нь ахмадуудаар бизнес хийдэг байгууллага олон шүү дээ. Миний мэдэхээр “Таны зүтгэлийн төлөө” гэдэг байгууллага бий. Энэ байгууллага 15000 төгрөгөөр соёмбо тэмдэг зарж орлого олдог. Ахмадуудад төрийн шагнал олгохгүй байгааг далимдуулж орлого олдог гэж хэлж болно. “Ахмадын академи” гэж байгууллага 35 000-380 000 төгрөгийн маш олон төрлийн шагнал зардаг. Ёстой нөгөө хошин шог дээр “Хажуу айлын хачин сайхан эмээ” гэдэг шиг номинациар шагнах нь холгүй байдаг чинь үнэн юм билээ. Өнгөрсөн жил зургаадугаар сарын 1-нд сая төгрөгөөр “Бурхан ээж” гэдэг шагнал өгч байхыг би харсан. Сая төгрөгтэй ээж бол “Бурхан ээж” юм байна л даа. Тэгвэл сая төгрөггүй, дөрвөн хүүхэд гаргасан ээжийг ямар ээж гэх вэ. 380 000 төгрөг өгвөл “Буянтай ээж” болж байгаа. 380 000 төгрөг өгөөд тэр шагналыг авч чадахгүй байгаа ээжийг буянгүй ээж гэх үү. Ахмадуудын ингэж мөнгөтэй, мөнгөгүйгээр нь ялгаж, сэтгэл зүрхээр нь тоглодог, янз бүрийн нэрээр хувааж, ялгаварлан гадуурхдаг байгууллага маш олон. Тийм болохоор МАЧХ ахмадуудаа эмхлэн цэгцлэх нүсэр ажил руу орчихсон байгаа.   

 

-Монголчууд туйлшрах дуртай. Жишээ нь, манай улс гурван сая хүрэхгүй хүн амтай, 7000 ТББ-тай, 10 гаруй яамтай, 50 гаруй толгой малтай, газар нутаг нь өргөн уудам. Дээрээс нь маш олон хэвлэл мэдээллийн байгууллагатай, 18-20 намтай. Асгасан будаа шиг бутархай байгаа биз. Тэгсэн мөртлөө гараад ажил хийх хүн олдоггүй. Дандаа тамга барьсан дарга нартай. Бие биеэ хүлээн зөвшөөрч чаддаггүй. Ийм байдал нь манай ард түмэнд аюулын сүүдэр болчихоод байна гэж би хардаг. Бид “Ахмадын академи” гэдэг байгууллага руу очиж үзсэн. Зөвхөн 2012 онд гэхэд ахмадуудаас 12 сая 708 000 төгрөгийг авчихаад янз бүрийн шагналын нэртэй цаас өгсөн байна лээ. Хайран мөнгө. Ахмадууд тэр их мөнгөөр аяга сүүгээ аваад ууж болох байсан. Үгүй ядахдаа даралтны аппаратаа авсан бол өөрт нь хэрэгтэй. Тэгээд бид энэ байгууллагад ахмадуудаас дахин ямар нэг хэмжээгээр мөнгө татсан байх юм бол албан ёсоор хууль хяналтын байгууллагад хандана гэж сануулга өгсөн. Тэд дахин мөнгөөр ямарваа нэг үйл ажиллагаа явуулахгүй гэж амласан. Энэ мэтээр ахмадуудыг хохироож байгаа газруудад МАЧХ нөлөөлж эхлээд байна. Бас манай ахмадууд мөнгө өгч шагнал авахгүй байх хэрэгтэй. Үүнийг ойлгох нь чухал юм.

 

-Залуус бодох хэрэгтэй л дээ. Номын нэг хуудсанд зургийг нь тавиад юм бичих, эсвэл цоохор цаас хананд нь өлгөж өгснөөр ахмадууд баярлахгүй. Хүнийг тэгж баярлуулдаггүй юм. Миний санаагаар эцэг, эхээ баярлуулъя гэж бодож л байгаа бол хайр халамжаа үзүүл, асар, амралтад явуул, хамт олонтой нь уулзуул. Янз бүрийн сургалтад суулга, хүндлэж хайрладаг хүнтэй нь уулзуул, сэтгэлээр нь баярлуул. Түүнээс биш 380 000 төгрөг өгөөд цоохор цаас, бөөрөнхий толин дээр бичсэн зүйл долоо хоногийн дараагаас л мартагдана эхэлнэ ш дээ. Гэтэл ач, зээ нар, үр хүүхдүүд нь бүгдээрээ цуглараад “Эмээ, та бидэнд хамгийн сайхан зүйлээ ярьж өгөөч” гэж яриулаад тэмдэглэл хөтлөж түүндээ бүгдээрээ гарын үсгээ зурвал хэзээ ч мартагдахгүй дурсамж болно. Ахмадуудаа зөв баярлуулж сурмаар байна. Энгэрээрээ дүүрэн тэмдэгтэй ядуу хүмүүс олон байна. Тэр олон тэмдгийн хэрэг гарахгүй л байгаа биз дээ. Түүнийг ямар идэж болох биш. Тэгэхээр бид амьдралд бодитойгоор хандах хэрэгтэй. Яг юу хэрэгтэй вэ гэдгийг олж харах нь зүйтэй. Баахан тэмдэг цуглуулдаг, цаас цуглуулдаг, худлаа нэр гуншин авдаг хуучин нийгмийн үзэл баримтлалаасаа одоо салмаар байна л даа.

 

-МАЧХ нийгэмд үйлчилдэг ТББ, гишүүнчлэлгүй. Бид 2004-2013 оны гуравдугаар сар хүртэл  ямар ч төсөвгүй ажилладаг байсан. Тийм учраас ахмадууд энэ байгууллага зөв юм байна гээд сайн дураараа хандив, татвар өгч эхэлсэн. Ахмадуудын маань компанитай хүүхдүүд төрөл бүрийн тусламж үзүүлдэг байсан. Гэтэл Монголын ахмадын холбоо бид нарын татвараас олон жил мөнгө авчихаад ахмадуудын төлөө юу ч хийгээгүй.

 

-МАЧХ гэдэг байгууллага тэтгэвэр тэтгэмжийг амьдралд хүрэхгүй байна гэж хүсэлт гаргасан хүмүүсийн сайн дурын нэгдэл дээрээс үүссэн. Эдгээр хүн бүтэн жилийн хугацаанд хэлж яриад төр засаг биднийг харахгүй юм байна гэдгийг ойлгосон учраас 2005 оны наймдугаар сарын 22-нд албан ёсоор МАЧХ-г байгуулж байлаа. Тэр үед ахмадууд маань сайн дураараа хандив татвар өгье гээд бусдын дэмжлэгтэй эрх ашгийг нь хамгаалаад явж байсан үе бий. Харин улсаас төсөв авч эхэлснээсээ хойш ахмадуудаас ямар ч хандив, татвар авахгүйгээр ажиллаж байгаа. 

 

-2013 оны 3-р сарын 1-нээс МАЧХ улсын төсвөөс төсөв авч Засгийн газрын гэрээгээр ажиллаж эхэлсэн гэдгийг дахин хэлье. Бид 2013 онд 117 сая төгрөгийн төсвөөр ажилласан. Энэ 2014 онд 155 сая төгрөгийн төсвөөр ажиллаж байна.

 

 

-МАЧХ гэдэг байгууллага анх гудамжинд бий болсон. Би нэг том цүнх барьчихаад Хөдөлмөрийн яам, Засгийн газрын ордон руу гүйдэг ажилтай байлаа. Тухайн үед намайг 40 гаруй ахмад дагаад явдаг байсан. Үнэхээр өрөвдөлтэй. Бороо ороход хотын захиргааны үүдний нөмөрт хоргодон зогсоно. Эсвэл Үйлдвэрчний эвлэлийн нэг давхарт орно. Бүр хөөгдвөл Иргэдийг хүлээж авах товчооны сандал дээр хэдэн минут сууна. Бүр их хөөгдвөл Их дэлгүүрийн урд талын сандал дээр очдог байлаа. Энэ бол үнэн түүх. Тиймээс би тухайн үеийн хотын дарга Ц.Батбаярт учир байдлаа хэлсэн юм. Ц.Батбаяр нурдаг байшингийн хоёр давхарт модон шаттай, 17 хүн багтах нэг өрөөг өгсөн. Тэнд бид хоёр сар байлаа. Ингээд нэг өрөөтэй болсон чинь ахмадууд 400, 600-гаараа цуглардаг боллоо. Бид багтахаа байсан. Тэгээд хурлын зааланд орж ажлаа амжуулдаг болсон юм. Тэр байрыг нийслэлийн ахмадын өргөө гэж байгуулсан. Тийм болохоор тэр байранд Нийслэлийн ахмадын хорооныхон, М.Болд даргатайгаа суудаг байсан. Тэгсэн манай дээр цугларсан ахмадууд Нийслэлийн ахмадын хороонд шаардлага тавьдаг байсан юм. Энэ байдалд тэд дургүйцсэн. Анх биднийг очиход тэр байранд цайны газар, үзмэрч, банк, телевизор засвар, фото зургийн газар түрээсээр үйл ажиллагаа явуулдаг байсан юм. Нэг л өдөр ирсэн чинь тэр хүмүүс байрнаасаа гарсан байсан. Зугтахдаа тэд дулаан, цахилгаанаа хаалгаад, гэрлээ унтраагаад явсан байсан. Гэтэл дулаандаа гурван сая гаруй, усандаа 200 гаруй төгрөгийн өртэй байсан юм билээ. Бидэнд баахан өр үлдээгээд алга болчихсон юм. Бид хэрэв аль нэг намын харьяаны байгууллага байсан бол аль хэдийнэ орхиод явчих байсан. Ахмадуудын эрх ашгийн төлөө тэмцэж байсан учраас биднийг зорьж ирэх хүмүүсийн тоо буураагүй. Улам өссөн. Тэгээд ахмадууд биднийг бяр барсан гэж ингэж байгаа бол амьд сэрүүн байгаагаа харуулна гээд хуванцар сав цуглуулж, бээлий оёж, мяндсан утсаар шүр хийж борлуулаад тэр их өрийг есхөн хоногийн дотор барагдуулж дуусгасан. Манай Монголын ахмадууд маш хөдөлмөрч гэдгийг би 40 гаруй насандаа хараад биширч байсан. Монголын ахмадууд үнэхээр эх орныхоо төлөө бүтээн байгуулсан хүмүүс юм байна гэдгийг мэдэж авсан. Харамсалтай нь тухайн үеийн НИТХ-ын тэргүүлэгч байсан Н.Болормоо дулааныханд үүрэг өгөөд манайд орж ирдэг дулааныг нь шууд таслуулсан. Ингээд бид зөвхөн ус, цахилгаантай, дулаангүй долоон жил гаруй ажилласан. Гэтэл тэр байрыг биднийг булааж авч байна гээд намайг баривчилсан. Намайг хоригдож байх хоород М.Болд даргын хүүхэд нь тухайн үеийн жижиг бүлэгтэй нийлж байгаад дээврийг нь юу ч үлдээхгүй нураагаад, дотор нь байсан толь, шилийг нь хагалчихсан байсан. Тухайн үед яг юу болсныг манай хүмүүс бүгдийг нь баримтжуулаад, архивжуулаад авсан байдаг. Ийм л учиртай юм болсон. Тэгээд энэ зохисгүй үйлдлээ бусдад тайлбарлахдаа “Энд их сайхан юм барих гээд байна. Г.Баасан садаа болоод шуналтаад байна” гэсэн байдаг. Одоо ч зарим орон нутагт очиж ажиллахад Монголын ард түмнийг урдаа хөшиг болгож бариад ард нь өмч идэх, мөнгө идэх, хөгшчүүдийн нэрээр ашиг хонжоо олох нь дээд цэгтээ хүрсэн байгаа нь харагддаг юм. Хөдөөгийн ахмадын холбоод тухайн орон нутгийнхаа хувийн өмч биш. Гэтэл орон нутгийн өмчийг хувийн өмч шиг өгөхгүй, 2016 он хүртэл барина, хамгаална гээд сууж байна ш дээ. Нийтийн эрх ашиг гэж юу байдаг, төрийн ажил, олон түмний төлөө хүлээх үүрэг, хариуцлага гэж юу байдаг гэдгийг социалист сэтгэлгээтэй хүмүүс ерөөсөө мэдэхгүй байна. Тийм учраас бид Ц.Сүхбаатарт гуравдугаар сарын 19-нд бичиг өгсөн байгаа. Та нар олон нийтийн өмчийг хувийн өмч гэж андуураад байгаагаа болиорой гэдгийг хэлсэн. Хэвлэл мэдээллээр Г.Баасан авгай ахмадуудыг хуваагаад байна гэж байна лээ. Үгүй, харин хуучин ахмадын холбоо монголын ахмадуудыг хоёр хуваасан. Бид нар нэгдээд ажлаа хийж байна. Монголын ахмадын холбоо ахмадуудын төлөө явах зорилго нь байгаа бол бид нартай хамтраад ажиллахад яагаад болохгүй гэж. Бүх зүйл нээлттэй байна. Бид нар хамтраад ажиллая гээд хамтын ажиллагааны гэрээ хийлээ. Улс төржихөө болъё гээд мэдэгдэл гаргалаа. Өмнө нь ажил хийсэн үү гэвэл хийгээгүй гологдолтой, энэ бүхэн нүдэнд ил байна ш дээ. Өөрөө өөрсдөдөө дүгнэлт хийгээд эр зоригтойгоор МАЧХ-той хамтраад ажиллахад бидний зүгээс дургүйцэх юм байхгүй. Уг нь ахмадууд хуваагдаад чинь хуваагдаад байх хүмүүс биш шүү дээ. Ажил, амьдралын асар их туршлагатай, үзэж харах юм аа харчихсан, үлдсэн жаахан насандаа аз жаргалтай амьдраад хойч үеийнхэндээ хэрэгтэй зүйлд нь хувь нэмрээ оруулаад сэтгэл амгалан байж байх хүмүүс. Гэтэл тэгж чадахгүй байна. Одоо тэр байшингийн суурин дээр нүх ухчихсан байгаа. Манай МАЧХ одоогоос дөрвөн жилийн өмнө Нийслэлийн өмчийн газар хүлээлгэж өгсөн. Яагаад өгсөн гэхээр Сүхбаатарын талбай руу ордог замыг нар зөв болгох гээд зам тавина гэсэн. Бид ямагт ахмадуудынхаа, нийтийн эрх ашгийн төлөө явдаг учраас хүлээлгэж өгсөн юм.

 

-Таван удаа баривчлагдаж, 97 хоног хоригдсон. Би баривчлагдахаараа хоол иддэггүй, болгоомжилдог. Шингэн зүйл ууж байгаад л гараад ирдэг. Долоо хоногийн нэг өдөр эргэлтийн өдөр гэж байдаг юм. Тэр үед нь гэрээсээ ирсэн хоолыг иддэг байсан.

 

-Мэдэхгүй. Бүх ард түмний хуралдай хийх гээд ес хоног дутуу байсан л даа. Тэгээд би хэвлэлийн бага хурал хийчихээд Ялалтын талбай дээр явж байсан чинь баривчилсан. Дүүгийнхээ хүрмийг өмсчихсөн бас их гоё болчихсон явж байсан юм. Баривчлагдахдаа “Би төрд ийм их хэрэгтэй хүн гэдгээ өнөөдөр л ойлголоо. Энэ замын урд талын Чингэлтэй дүүргийн цагдаагийн газар ороход машинд суух шаардлага байхгүй. Та нартай сугадалцаад очъё” гэж тэр хүмүүст хэлсэн. Том биетэй 4-5 залуу намайг баривчилсан. Манай төр сүржигнэх юмандаа сүржигнэж чаддаггүй, өрөвдмөөр, ичмээр юманд сүржигнэдэгт нь би гутаж явдаг. Би өөрөө монгол хүн. Энэ улс өнгөтэй, өөдтэй сайхан байвал миний бахархал. Муу муухай явбал миний харуусал ш дээ. Тийм болохоор тэр тэмцэл болгоны цаана эх орноо сайхан байлгая, ахмадууддаа анхаарлаа хандуулъя гэсэн санаа байгаа. Намайг анх баривчлагдаад очиход хоёр давхрын өрөөнд оруулаад байцаасан. Утсыг маань унтраалгасан л даа. Би ч мессеж их сайн бичнэ. Тэгээд утсаа унтраахаасаа өмнө хэд хэдэн таньдаг сэтгүүлч рүүгээ мессеж явуулж амжсан. Бас би тэр өдөр хүүхдээ сургуулиас нь авах ёстой байсан. Тийм болохоор нөхөр рүүгээ “Чи хүүхдээ аваарай. Би баривчлагдчихлаа” гэж мессеж бичээд л утсаа унтраалгасан. Намайг тэнд байхад иргэний хөдөлгөөнүүд ирсэн юм. Тэгсэн намайг цагдаагийн дарга гурван давхар руу авч гарсан байсан. Би тэрийг яаж мэдэх вэ дээ. Тэр хооронд намайг хүлээд машинд суулгаад аваад явчихсан. Гэтэл танай үндэсний телевизийн сэтгүүлчид замын түгжрэлээс болоод хоцорч очиж, намайг хоёр цагдаа машинд суулгаад авч явж байхыг хараад араас дагаад 111 рүү орохын өмнө “Г.Баасан гуай та яачихав аа” гэхээр нь “Мэдэхгүй ээ, Н.Болормаа баривчлуулж байгаа юм шиг байна” гэж хэлээд л цаашаа орсон. Би тэр үед ямар нэг буруу юм хийгээгүй гэдэгтээ хатуу илтгэлтэй байсан. Тэгээд намайг зургаан хүнтэй камерт оруулсан. Би есөн шөнө нойргүй явчихсан байсан учраас тэр газрын орон дээр нь өмсч явсан пальтогоо дэрлээд хурхираад унтаад өгсөн. Тэгээд унтаж байсан чинь гэнэт хаалга дуугараад Г.Баасан гэхээр нь юу билээ гээд цочиж сэрээд “Нээрээ баривчлагдчихсан байгаа билүү” гэж бодсон. Унтаж сэрээд явж байхдаа ямар коридороор явснаа мэдсэн. Орж ирэхдээ ямар коридоороор явснаа ч мэдээгүй. Тэгж дуудуулаад гараад очсон чинь Баттулга дарга, Их хурлын дарга З.Энхболд, хотын дарга Э.Бат-Үүл гурав ирсэн байсан. Тэр гуравтай 10 минут уулзаад л буцаад орсон. Намайг олон баривчилсан нь хашрааж, мохоох гэсэн л оролдлого байсан юм шиг байна лээ. Намайг гурав дахь удаагаа баривчлагдаад гараад ирэхэд нэг телевийн сэтгүүлч “Та хашрав уу?” гэж асуусан. Тэгэхээр нь би догширлоо гэж хэлсэн. Гэм хийсэн хүн бол хаширдаг байх. Миний хувьд ямар ч гэм хийгээгүй. Нэгэнт л би нийгэмд байгаа муу муухай юмныг эсэргүүцэн дуугарчихсан юм чинь тэрнийхээ эцсийг харах л хэрэгтэй. Тийм болохоор хаширна гэсэн ойлголт байхгүй. Тэр сэтгүүлчийн хэлсэн үгнээс би “Намайг хашраах гэж л баривчлаад байдаг юм байна” гэдгийг ойлгосон.

 

-Миний тэмцэж явсаны үр дүнг ганц Г.Баасангаар харж болохгүй. Тэгвэл буруу юм болчихно. Ингэж тэмцсэний үр дүнд 20 000 төгрөг байсан тэтгэвэр 172 000, 32 000 төгрөгийн тэтгэвэр 270 000 боллоо. Энэ бол нийгэмд үзүүлсэн томоохон үр дүн. Олон хүүхэдтэй ээжүүдийг мартсан байсан бол өнөөдөр эхийн нэг, хоёрдугаар одонтой ээжүүдэд 100, 200 мянган төгрөг олгож эхэлсэн. Дайнд орсон ахмад дайчид орон сууцтай болсон. 100-аас дээш насласан ахмадуудыг төр анхаардаг болсон. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч гарын бэлэг өгдөг болсон. Мөн 106 настай Т.Догсмоо гуайд шаардсаар байж ТБД андуудын ойролцоо байр өгүүлсэн. Одоо тэр байранд том охин нь амьдарч байна. Тухайн үед том охин нь 87 настай байсан одоо 90 гарсан хөгшин байна. Бага охин нь 67 настай. Т.Догсмаа гуайд байр өгүүлэхийн тулд тууштэй тэмцсэн нь учиртай. Тэр хөгшин гэрээсээ гараад жорлон руугаа явахдаа өгзгөөрөө гулгаж очдог байсан юм. Их том биетэй хүн байсан болохоор газрын уруу хоёр хөл нь биеэ даадаггүй байсан. Гулгаж бие засах  газраа хүрчихээд гэр рүүгээ өгсүүр болохоор алхаад гарчихдаг байсан л даа. Тэгэхээр тэмцэл маань ахмадуудад үр ашгаа өгсөөр ирсэн, өгсөөр байх болно гэж хэлж чадна.   

 

 

 

-Гэр бүлийн хүчирхийлэлд ахмадууд их өртөж байгаа ш дээ. Манай ахмадууд нэрэлхүү, хүмүүсээс ичиж зовоод хэцүү байгаагаа тэр болгон яриад явдаггүй. Ухамсар муутай залуус ээж, аавыгаа яваад тэтгэврээ зээлээд ир гэж зээлүүлж аваад мөнгөөр нь архи уучихаад орой нь согтуу ирж зоддог гэж байгаа юм. Тэгээд ахмадуудаас нь “Та нүүрээ яачихав аа” гэж асуухаар хаалга мөргөчихсөн гэж худлаа хэлдэг. Ахмадуудаар залуучууд хүүхдээ харуулж гэр бүлийн хүчирхийлэл өртүүлж байна. Ахмадууд гэрийн амьд “цоож”  болж хувирчихаад байна. Хээр хөдөө очиж айлын гэр харж байна. Бас хөгшин төгцөг чиний үе дууссан гэж элдвээр хараалган загнуулж байна. Энэ бол сэтгэл зүрхний том хүчирхийлэл юм. Энэ бүх дарамтаас ахмадуудаа хамгаалах ёстой. Өөрийгөө энэ хүчирхийллээс хамгаалах боломжийг нь олгох хэрэгтэй.  

 

-Төрийн засгийн зүгээс ахмадуудад эрх зүйн орчинг нь бий болгож өгөх ёстой. Тэр батлагдсан хуулийг хэрэгжүүлэх, бодит байлгах, хаана эрх нь зөрчигдөж байна гэдгийг шалгах нь гүйцэтгэх засаглалын үүрэг. Эдийн засгийн болон харж хянах механизмыг нь төр хариуцаад тэр боломжийг нь эрх зүйн орчноор нь УИХ гаргах ёстой. Жишээ нь, бид 90-ээс дээш настнуудыг “Монгол Улсын хүндэт иргэн” болгоё. Тэр иргэндээ аливаа нэг төлбөртэй үйлчилгээг  35 хувь хөнгөлж өгье. Ингэхээр тэр хүн өөрөөрөө бахархана шүү дээ. 75-аас дээш настнуудаа “Эрхэм иргэн” болгоё гэсэн бодлого оруулж байгаа. Дээрээс нь ахмадуудын сургууль, эмнэлэгтэй болмоор байна. Одоо ахмадуудыг эмнэлэгт үзүүлэх гээд очихоор өөдөөс нь насны доройтол. Зүрх өвдөж, даралт чинь ихэсчээ гэсэн онош хэлдэг. Гэтэл тэр хүний өөр эд, эрхтэн өвдөж байж болно ш дээ. Ийм хайхрамжгүй онош тавьж байгаа нь ч гэсэн хүчирхийлэл юм.

 

-Манай гэр бүлийн хүнийг Батдорж гэдэг. Нарийн мужаан, зураач мэргэжилтэй. Танай МҮОНРТ-ийн хамт олонтой нэг үе ажиллаж байсан. Би архи ууж, тамхи татдаггүй сайн ханьтай. Ханиараа бахархдаг. Бид гурван хүүхэдтэй. Охин маань гурван хүүхдийн ээж, нэг хүү минь цэргийн хүн. Бага хүү маань ЕБС-иуд сурч байна. Би гурван зээ охинтой.  

 

-Ер нь би нийгмийн төлөө цагаа түлхүү зарцуулдаг. Социализмын үед чөлөөт цагаараа хатгамал хатгах, хувцсаа угаах гээд үүрийн 04:00 цагт унтаад 06:20 гэхэд ажилдаа явдаг байсан. Миний үеийнхний амьдрал тэр үед ийм л байлаа. Зах зээлийн нийгэмд шилжсэнээр бидний амьдрал өөрчлөгдөж эхэлсэн. Миний хувьд 1990 онд ардчиллыг дэмжиж хувь нэмрээ оруулж явсан хүний нэг. Тэр цагаас хойш бүр их завгүй болсон доо. Сүүлийн 12 жил би ар гэрийнхээ ажлыг хэтэрхий орхисон. Гэхдээ ийм байгаадаа өөртөө их шүүмжлэлтэй ханддаг. Гэвч нэг хүний хувь заяанаас нийтийн хувь заяа арай илүү гэдэг утгаар нь нийтийн төлөө явж байгаадаа харамсдаггүй. Ээж хүн гэдэг гэртээ их том орон зайг эзэлдэг. Өдөр болгон хүүхэдтэйгээ ярилцаж, гарынхаа хоолыг идүүлж байх хэрэгтэй. Харамсалтай нь би их цөөхөн хоол хийдэг. Манай ээж их сайхан хоол хийдэг хүн байж билээ. Би ч гэсэн хоол сайн хийдэг болохоор манайхан миний хийсэн хоолыг идэх дуртай байдаг.

 

-Би багш мэргэжилтэй. Социализмын үед багш, пионерын удирдагч, эвлэлийн үүрийн орлогч даргаар ажиллаж байсан. Тэр үед пионерийн удирдагч гэж их том хүн байсан ш дээ. Хүүхдүүдийн ариун цэвэр, дэг журам, сурлага, хөдөлмөр гээд бүх юмыг нь хариуцдаг байсан. Зах зээлийн нийгэмд шилжсэнээс хойш менежментийн сургуульд орж эдийн засгийн чиглэлээр сурсан. Төр засгийн бодлого, үзэл баримтлал, удирдах ажлын тухай мэдлэгтэй болъё гээд Төрийн удирдлагын академийг 2000 онд дүүргэсэн. Би хүний эрхийн төлөө маш олон жил ажилласан. Тэгээд хуулийн мэргэжил эзэмшихгүй бол намайг өмгөөлөх хүн олдохоо больсон болохоор МУИС-ийн хуулийн ангийг дүүргэсэн. Нэг үе Г.Баасанг өмгөөлж талхнаасаа салснаас мөрөөрөө байя гэдэг болсон байсан л даа. Тиймээс өөртэйгөө адилхан хүмүүст бас туслахын тулд энэ мэргэжлээр одоо магистр хамгаалахаар сурч байна даа.

 

-Манай аав Ховд аймгийн Үенч сумынх, ээж маань Буянт сумынх. Би Улаанбаатар хотод Гандангийн дэнж дээр төрж, өссөн.

  

-Нийгмийн идэвх гэхээсээ илүү бусдын төлөө гүйсэн хүүхэд байсан. Эрэгтэй хүүхдүүдтэй нийлдэг, сахилгагүй хүүхэд байсан шүү.  

-Би дандаа эрэгтэй хүүхдийн хувцастай байдаг байлаа. Эмэгтэй хүүхдийн хувцас бараг өмсдөггүй. Багшийн сургууль төгсөөд дээл өмсөх гэж их үйлээ үзэж байж билээ. Өмдтэй байхад надад хамгийн жаргалтай. Намайг хүүхэд байхад манай гудамжинд амьдардаг хоёр залуу цэрэгт явсан юм. Гэтэл Сонгинын залуучууд бид нарыг зодох гээд хүрээд ирсэн. Би тэр үед ремен бүсэлчихсэн явж байсан юм. Намайг зодох гээд нэг залуу нь хүрээд ирэхээр нь би “Чи ичихгүй бол эмэгтэй хүн зодоорой” гэж хэлсэн чинь ичээд яваад өгч билээ /инээв/.   

 

-Намайг шүүмжилсэн ч бай, буруутгасан ч бай дургүй хүрдэггүй ш дээ. Нэгэнт л олны нүдэнд ил байгаа хүн түүнийг хүлээн зөвшөөрдөг байх хэрэгтэй. Жишээ нь, би караокед ороод нам согтоод гарч болохгүй гэдгээ мэдэрдэг. Би ганцхан зүйл дээр л сэтгэл жаахан эмзэглэж байсан. “Монголын ардчилсан холбоо”-ны хүний эрхийн дээд шагналаар намайг шагнасан юм. Тэр шагналаа гартаа бариад авахуулсан зурган дээр минь эвлүүлэг хийгээд АК буу бариулчихсан байсан. Тэгээд Г.Баасан зэвсэг хэрэглэх гэж байна гэж бичсэн байж билээ. Тэр үед хүний эрхийн дээд шагнал авч байхад арай ч дээ гэж нэг удаа бодсон.      

 

-Бид хоёр Ганданд нэг дор өссөн. Манай гэр бүлийн хүн надад хамгийн анх зориг гаргаж захиа өгч байсан. Захиаг нь би маш нухацтай уншсан. Үргэлж хамтдаа тоглож өссөн болохоор бие биедээ дасчихсан хоёр байлаа.  

 

-Миний үйл хэргийг нөхөр маань сайн дэмждэг. Манайхан ер нь надгүйгээр байж чадахгүй ээ. Би бүхэл чанасан маханд дуртай. Манай өвгөн намайг эртхэн гэртээ авчрахын тулд мах чанаад над руу “Хөгшөөн, мах чанасан шүү” гэж хэлдэг. Тэгээд л би гэртээ “нисээд” хүрнэ шүү дээ. Нөхөр маань Г.Баасангийн зорьж бодож байгаа зүйл нь хар санаа, ашиг хонжоо хайгаагүй гэдгийг мэддэг учраас ар гэртээ цаг зав бага гаргаж байгааг минь хүлээн зөвшөөрдөг.    

 

 

 

-Би Г.Алтантүрүүд их баярладаг. Нийгмийн төлөө тэмцэж байгаа хүмүүс бусдын нүдэн дээр асар их баяжиж байна. Тэрийг харсан хүмүүс намайг тэдэнтэй адилтгаж хардаж байгааг нь ойлгодог. Гэр хороололд амьдарч байхад Г.Алтантүрүү манайхыг зорьж ирсэн нь намайг хүний эрхийн шагнал, хоёр өрөө байраар шагнагдлаа гэж зарласантай холбоотой байсан юм билээ. Би тухайн үед хүний эрхийн шагнал аваад баярлаж байснаас хоёр өрөө байраар шагнуулж байгаагаа сонсоогүй байхгүй юу. Бага хүү л ээжээ байраар шагналаа гэхээр нь дэмийрээд худлаа яриад бай гэж хэлсэн. Тэгсэн чинь зурагтаар зарласан юм байна лээ. Тэрийг нь би дуулаагүй байсан л даа. Тэр шагналыг авахынхаа урд өдөр нь би суллагдсан юм. Тэгээд л хүний эрхийн шагналаар шагналаа гэхээр нь сансарт нисчихэж байгаа юм чинь.

 

-Зарим хүнд тийм ойлголт байсан байх. Жагсаал хийж байхад намайг баян авгай сансарт таван өрөө байртай, буруу талдаа рультэй жийптэй гээд л бичээд байдаг байсан. Тэгэхээр нь би байртай болох юм байна даа гэж билэгшээж байж билээ. Гэхдээ байраар шагнууллаа гээд ханаад, цадаад, тэр байр миний зорилго байсан учраас би тэмцэхээ зогсоогоогүй. Тэр байрыг “Ардчилал сан”-гийн сайн дураараа үүсгэсэн сангаас надад өгсөн юм. Тийм болохоор дотор нь амьдарч байхад айхтар өр төлөөсөнд орчихгүй юм байна л гэж боддог.