-Танай монголчууд арвангуравдугаар зуунд дэлхийн талыг түймэрдэж байхад бид ийм сүм барьж байсан юм гэв ээ. Ингэхүй дор омогшил огшиж ухааны луужин зөв зааж эхэлсэн билээ.

-Тэгж яривал миний өвөг дээдэс ганц сүм яаж барих вэ гэж тархиа гашилгаж зүдэрсэнгүй. Дэлхийг яаж төвхнүүлэх вэ? Хаана нь соёлын ямар үр тарьж, ямар хот сууринг барьж байгуулах тухай, лалын шажинтны аюулаас католикуудыг, католик шажинтнаас протестантуудыг өмгөөлж энх тайвнаар зэрэгцэн орших үндэс суурийг нь тавьж байсан юм. Ватиканы элч Марко Поло “Нэгэн удаагийн Их хурилдайд сууж үзэв. Тэнд дэлхийг тохинуулах тухай асар их хүрээтэй дайны төлөвлөгөө хэлэлцэж байв. Урьд хожид ийм том асуудлыг хааны эсгий өргөөнд тийм итгэлтэйгээр хэлэлцэж байхыг үзээгүй гэж нэн тодорхой бичиж үлдээжээ.” хэмээн хариу барив.

Өндөр хөх өвгөдөө өрөө өмөртөл санаж явсан эрдэнэт хүмүүн бол Хувилай сэцэн байжухуй. Эзэн Чингисийн ач, Толуй ноёны хүү тэрбээр Бурхан Халдун, буурал Орхоны гурван үеийн өвөлжөөгөө орхин Шаньдугийн шар талд Монголын их Юань гүрнийг үүсгэн хаанчилж суусан билээ. Хувилай эзэн бээр эх монгол газраас айраг цэгээ зөөлгөн ууж байсан нь үнэн юм билээ. Халуун газрын чийг харих насны нь танагийг барж байхад монгол гүүний сүү, монгол газрын шим өтөл эзнийг тэжээн тэнхрүүлж байсан нь тэр биз. Өвөлжөө хаваржаа шиг орхигдсон, өрцөн цаадах үнхэлцэг зүрх шиг монгол газар Хувилай эзнийг тэтгэх эрчим хүч, их энерги байсан ажуу.

Үг гэдэг шидэт лимбийн эгшиг ажуу. Гүйж яваа адуу урсгал усанд нь тогтож, гүймэгхэн ч болов хэд хазаж түр саатдаг. Улдсан галуу жигүүр амрааж бүрд цөөрөмд нь амирладаг нутаг минь гэж сүслэн залбирахуйд буй биеэр эрч хүч түгэнэм.

Ай нутаг минь....Амьд явахын шалтаг, сансарын эргэлдэгч хүчний хуйларсан долгионд хөвхөртөн цэнхэртэх нутаг минь уу. Хүмүүн төрлийг олж хөрст алтан дэлхийд унаж босон тэнцсэн цагаас эс мэдрэхүйд өвс ногоо чимээгүй ургах, цав цагаан, нил ягаан далан түрүү цацаглах хаврын урин, ялаархсан адуу тургилж, дүнгэнэсэн шар хэдгэнэ ээрч хоргоох сэвхийх салхигүй зуны бүгчим, үхэр хээр хонож, гол ус тунгалагшин, шувууд үймэлдэн ганганах намрын уйтан, цасан туйлаадас хаялж, утасны мод жигтэй сонин дүнгэнэх өвлийн анир цөм шингэсэн. Дөрвөн цагийн энэхүү хувьсал хөөрч баярлах, уйтгарлан гуних, бодлогоширон дүнсийх, холч тайвуу бодох дөрвөн талтай араншинг сэтгэлийн гүнд суулгажээ. Эх нутаг минь надад дөрвөн өнгө, дөрвөн зүг, дөрвөн бие махбодь хайрласных юу билээ, эх болсон гол мөрний дөлгөөн, эрмэг уулсынхаа омголон, өвс ногооны дуугүй хүлцэл, бодь мөрийн зам хөөсөн ядуу ламын илүү дутуугүй энгийн борог амьдрал шиг тийм хэмнэлийг дууриажээ би. Тэглээ гээд алдаж асгасан, адлагдаж боорлогдсон нь үгүй. Сэтгэл хананам би. Үүнээс илүүгээр юу хийх билээ. Байсан, байхгүй болно, эргээд бий болно. Хорвоогийн хоосон чанарыг эрт таниваас хот суурин газар харш шилтгээнд тарвалзах хийгээд адсага хөм дэвссэн утаат бор гэртээ дураар хөрвөөхийн хооронд ялгаа үгүй. Магад сэтгэлд дотно, эх болсон дэлхийтэй ойр утаат бор гэртээ бол илүү дутуу шуналгүй, амар амгаланг олох буй заа. Тиймийн тул хөдөө минь, хөв хөх чулууд, нутгийн бор толгод минь гэх билээ. Нутаг ус гэдэг ийм л ид шидийн хутгийг заяадаг байна.