“Шатах ёстой бол шатъя”. Монголын нийгмийг цочирдуулсан энэ өгүүлбэрийг “Эрдэнэс-Тавантолгой” компанийн “Эв санааны нэгдэл” үйлдвэрчний эвлэлийн дарга С.Эрдэнэ өөрийгөө зулын гол болгохын өмнө хэлсэн. Түүний эсэргүүцэл Хятадын “TT-JVCo” компанийн гэрээтэй холбоотой. Одоогоос яг жилийн өмнө буюу 2015 оны есдүгээр сарын 29-нд тухайн үеийн “Эрдэнэс-Тавантолгой” компанийн удирдлагууд гэрээг үзэглэсэн байдаг. Үүнтэй холбогдуулан тухайн үеийн гэрээ, Тавантолгойн ордын өнөөгийн байдлын талаар С.Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Харамсалтай явдал болоод жил орчим өнгөрчээ. Таны биеийн байдал ямар байна вэ?

-Нэлээд хугацаа өнгөрсөн байна. Нэг үеэ бодвол гайгүй боллоо.

-Хүзүү, гар тань шарх, сорвитой харагдаж байна?  

-Энэ зүгээр ээ. Ил харагдаж байгаа шарх, сорви үлдсэн болохоос бусад нь зүгээр.

-Ажлаа хэвийн хийж байгаа юу?

-Албан контороор орж гарч л байна. Голдуу уурхай дээрээ байгаа.

-Нүүрсний үнэ болон биет экспорт өссөн талаар мэдээлэл гарах боллоо. “Эрдэнэс-Тавантолгой”-н байдал сайжирч байна уу?

-Компанийн нөхцөл байдлыг дарга нар ярих байлгүй. Үйлдвэрчний эвлэлийн зүгээс харахад, шахаж шаардах, тодруулах зүйл их байна.

-Өнгөрсөн хугацаанд та нам жим байлаа. Эрүүл мэндийн байдлаас болов уу? 

-Ер нь үг өмхийрөх биш гэж бодоод хэсэг хугацаанд харзналаа. Өнгөрсөн хугацаанд биеийн байдал ч сайнгүй байсан.  Өнгөрсөн оны есдүгээр сарын 29 бол “TT-JVCo” компанид ажилчдаа шилжүүлэх гэрээ хийсэн өдөр. Үүнтэй холбогдуулан өнөөдөр уурхайчдын хамт хэвлэлийн бага хийж, монголчуудын эрх ашгийг зөрсөн гэрээ, материалуудыг олон нийтэд дэлгэнэ. Бид хүрз барьдаг уурхайчин, хүрд мушгидаг жолооч боловч бичиг үсгийн наадахыг гадарлаж, цаад утга агуулгыг нь ойлгодог хүмүүс.  Энэ хугацаанд болж өнгөрсөн үйл явдлыг баримт нотолгоотой ярих нь зөв байх.

-“TT-JVCo” компанитай хийсэн гэрээний үр дүн өнөөдөр гарч байна уу?

-Тавантолгойн ордыг MCS-д өглөө, эсвэл хятадууд авлаа гэж баахан шуугисан. Залгуулаад энэ компанитай гэрээ байгуулах үйл явц өрнөсөн. Анхнаасаа энэ компани Монгол Улсад ашиг авчрахгүй нь ойлгомжтой байсан нь одоо батлагдаж байна. Үйлдвэрчний эвлэлээс явуулсан эдийн засгийн судалгаагаар “Эрдэнэс-Тавантолгой” компани ашиггүй ажиллаж байгаа. Том гүрний бодлого гэдэг аюултай байдаг юм байна. Нэг жижигхэн гэрээ хийсэн гэдэг. Өнөөдөр байгаа байдлыг хар. Анх Австралийн “МакМахон”-ийн охин компани гэж байсан. Я.Батсуурь захирал баригдаад асуудал хүндрэх үед “TT-JVCo” компани руу шилжүүлсэн юм билээ. Тухайн үед Засгийн газрын түвшинд хийж байсан гэрээ нөхцөлүүд өөрчлөгдсөн байсан. “МакМахон” компани орж ирэхдээ олон улсын бирж дээр IPO хийхэд тусална. Дэлхийн технологи, менежмент оруулж ирнэ гэсэн. Гэвч өөр компанид эрх нь шилжээд өнөөдөр байдал өөр болж хувирсан. Бидний тооцоолсноор ирэх онд “Чалко”-гийн 350 ам.долларын өрийг дуусгана. Гэхдээ ард нь “TT-JVCo” компанид 80 гаруй сая ам.долларын өртэй үлдэх тооцоо гарсан. Ингэж алдагдал хүлээлгэдэг гэрээ гэж байх уу. 

-“Эрдэнэс-Тавантолгой” компаниас өдөрт хэдэн машин нүүрс хил рүү явж байгаа вэ?

-Өдөрт дунджаар 600 машин нүүрс гарч байгаа. Өөрөөр хэлбэл, 420 мянган тонн нүүрс хоногт гарч байна гэсэн үг. Ийм хэмжээний нүүрс гараад байхад яагаад “Чалко”-гийн өр дуусахгүй байна вэ гэж бид гайхаж байгаа. 

-“TT-JVCo” компани Тавантолгойн ордоос нүүрс олборлоод 65 хувийг нь ашиг болгон авч, үлдсэн 35 хувийг “Чалко”-гийн өрөнд өгдөг гэсэн. Энэ үнэн үү?

-Олборлосон нүүрснийхээ 65 хувиар зардлаа нөхдөг гэж байгаа. Үүнийг Монгол компани илүү хямдаар хийж чадна. “Энержи-ресурс”-ийнхэн ярьж байгаа Тавантолгойн ордод Хятадын компаниуд 100 хувь хяналтаа тогтоосон гэдэг үнэний ортой.

-Хэдхэн хоногийн өмнө “Эрдэнэс-Тавантолгой”-н шинэ удирдлагууд уурхайд ажиллаад ирсэн. Энэ үеэр таны ярьж буй асуудлуудыг хөндсөн байх?

-Шинэ удирдлагуудыг очиход “Чалко”-гийн нүүрсийг гаргахгүй, бойкот маягийн юм хийсэн. Тэд уулын гол менежментийг авчихсан одоо нүүрсний ачилт сайжруулах нэрээр борлуулалтыг бас атгах санаархал гэж би харж байгаа. Туслан гүйцэтгэгч компани гэсэн хэрнээ үйлдвэрлэл борлуулалт бүх  эрх мэдлийг гартаа авчихсан байгаа. Мөн энэ компани хүний эрхийг маш их зөрчиж байна. Хоёр сарын дотор хоёр том осол гарлаа. Нэг хүн хүнд бэртэл авсан. Энэ нь хөдөлмөрийн дүрэм журам, хүний эрхийг мөрдөхгүй байгаагаас улбаатай.  Дээр нь дур мэдэн туслан гүйцэтгэгчээр олон компани авсан. Уг нь манай компанийн удирдлагууд энэ мэт менежментийн ажлыг хийж чадна, хийх ёстой.

-“TT-JVCo” компани аль улсад бүртгэлтэй байдаг вэ?

-Анх Монголд бүртгэлтэй гэж тайлбарласан. Гэхдээ хаана, хэний нэр дээр байдаг нь бүрхэг юм билээ.

-Дэлхийн зах зээл дээр нэг тонн коксжих нүүрс 200 ам.доллар хүрчихээд байхад “Эрдэнэс-Тавантолгой” үнэ унагааж байна гэх шүүмжлэл явах боллоо. Бусад компаниуд олборлосон нүүрсээ хэдээр гаргаж байгаа вэ?

-MCS яг хэдээр гаргаж байгааг мэдэхгүй юм. Гэхдээ манайхаас илүү овойж оцойтол нь ачаад хахаж цацсан үнээр гаргах нь юу л бол. Орон нутгийн “Tавантолгой” буюу Ажнайн Д.Бат-Эрдэнийн компани 18-20 ам.доллараар гаргаж байгаа. Манайхаас бага хэмжээгээр нийлүүлдэг учраас үнэ нь илүү хямд тогтдог юм.

-Гэхдээ “Эрдэнэс-Tавантолгой” 27 ам.доллараар гаргаж байгаа. Өсөөд ердөө 30 хүрнэ гэсэн шүү дээ?

-Ханш хэд ч байсан ийм үйл ажиллагаа явуулаад байвал алдагдалтай ажилласан хэвээр байна. Энэ компанитай нэг шоо метр хөрс хуулалтын зардлыг 4.37 ам.доллар гэж тохирсон. Гэтэл монгол компаниуд 5000 хүрэхгүй төгрөгөөр гүйцэтгэдэг. Нэгэнт гэрээлчихсэн асуудлыг буруутгах арга байхгүй. Гэхдээ шударга бус гэдгийг хэлэх хэрэгтэй. Нөгөө талаар бид нүүрсээ дахин боловсруулахгүй гаргаж байгаа нь ханшид нөлөөлдөг. Монгол нүүрс Өвөрмонголын Бугатын үйлдвэрт 65-70 ам.доллараар нийлүүлэгдэж байна. Өөр зах зээл дээр ханш хэд байх нь жирийн уурхайчин бидэнд хамаа ч байхгүй.

-Өнөөдөр Тавантолгойн ордод хэдэн уурхайчин ажиллаж байна вэ?

-1100 орчим хүн амьдрал ахуйгаа залгуулж байна. Үнэндээ уул уурхайн салбарын байдал хүнд байгаа. Баруун цанхийн уурхай ажиллаж байхад тээврийн компаниуд “Эрдэнэс-Tавантолгой”-той гэрээ хийдэг байсан бол өнөөдөр “Чалко”-той хийж байна.

-Эдийн засгийн хүндрэлийг дагаад уул уурхайн салбар багагүй агшлаа. Уурхайчид ажилгүйчүүдийн эгнээнд хамгийн олон элссэн гэх юм. Үйлдвэрчний эвлэлийн даргын хувиар хариулт өгөхгүй юу?

-Манай компаниас ганц нэг хүн ажлын хариуцлага алдаж халагдсан.  Бусдаар бол харин ч олуулаа болоод байгаа шүү.

-Таны эмчилгээ хийлгэх хугацаанд төр засаг солигдлоо. Цаашид ямар бодлого явуулбал  “Эрдэнэс-Tавантолгой” компани өндөр өгөөжтэй ажиллах бол?

-Өнгөрсөн үйл явдлуудад үнэлэмж өгөхөд хангалттай хугацаа өнгөрлөө. “Эрдэнэс-Tавантолгой” компани бий болоод зургаа дахь жилдээ орж байна. Эхний удирдлагууд буюу Б.Энэбиш даргын үед хэцүү байсан. МАНАН-гийн Засгийн газар үед 350 сая ам.доллар зээлээд идчихсэн асуудал гарсан. Дараа нь Я.Батсуурь захирал гарч ирэхэд санхүү, эдийн загсийн хувьд “Эрдэнэс-Tавантолгой” харьцангуй бие даасан бодлого явуулж эхэлсэн юм. Шинэчлэлийн Засгийн газар унаж, байр суурь нь ганхсан. Улмаар хэд хэдэн дарга ирээд замхруулсан. Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газраас томилсон Б.Батбилэгийн үед дампуурлаа. Одоо хоёр жил хэвийн үйл ажиллагаа явуулаад ч босож ирэхээргүй болсон. Засаг солигдоод манай компанийн удирдлагуудыг ч өөрчиллөө. Энэ нь нэг талаар сайн, нөгөө талаар муу гэж харж байна. Үнэмлэхүй олонх болсон Засгийн газар хүнээ тавиад үндэсний компаниа хүнд байдлаас гаргавал сайн хэрэг. Чадахгүй бол хариуцлага тооцох эзэнтэй шүү дээ. Одоогоор шинэ удирдлагуудтайгаа нэг ширээний ард суугаагүй байна. Тавьж ирсэн шаардлагаа тавина. Шинэ удирдлагуудыг “Эрдэнэс-Tавантолгой” компанийн цаашдын хөгжилд амжилт авчирна гэж найдаж байна. 

-Тавантолгойн ордыг бүхэлд нь яаж хөдөлгөхийг зөв гэж хардаг вэ?

-Тавантолгойн ордод асар том шатдаг хийн орд илэрсэн. Үүнийг нэн тэргүүнд эдийн засгийн эргэлтэд оруулах хэрэгтэй. Сонгуулийн өмнө УИХ-ын дарга асан З.Энхболд хэлсэнчлэн Хятадаас өөр хөрөнгө оруулагч бий. Би ойлгосноор Японы тал хамтран ажиллах сонирхлоо хангалттай илэрхийлсэн байх аа.